Me Sahyadri 2019 10

देशाची आर्थिक प्रगती व्हावी असे सर्व नागरिकांना वाटणे सहाजिक आहे. अर्थकारणामुळे मिळणारा रोजगार, समृद्धी यासाठी सर्वांनाच आर्थिक प्रगती हवी हवीशी वाटते. आर्थिक प्रगती होताना, त्याचा दिर्घकाळात समाजावर, निसर्गावर, वातावरणावर दुष्परिणाम होणार नाही याची काळजी घेणे महत्वाचे आहे. मनुष्याच्या भावी पिढ्यांना पाणी, शुद्ध हवा, योग्य वातावरण मिळत रहावे अशी भावना मनात रुजणे महत्वाचे आहे. वाढत्या आर्थिक प्रगतीमुळे नैसर्गिक संपदेवर ताण येतो. प्रगतीसाठी प्रदुषण होते. जंगले, माळराने, व इतर अधिवास नष्ट होतात. वसुंधरेवर रहाणाऱ्या इतर जीवांचा मात्र मनुष्य फारसा विचार करत नाही. आर्थिक प्रगती करताना, मनुष्य निसर्गाची हानी करत आहे. मुळताच माणसाला निसर्गाचे महत्व समजणे हे सध्याच्या आपल्या प्रगत जीवनशैली मुळे अवघड झाले आहे. आर्थिक प्रगती, समाजाची प्रगती व निसर्ग संपदेची निगा, यांचा समतोल राखणे काळाची गरज आहे.
सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.

As the economic development has taken the center stage, the balance between the environmental sustenance and socio economic development will be under the scanner. As most experts with balanced views have proclaimed, Indian wildlife and ecological system sustenance will be under threat, unless precautions are taken with the help of appropriate research and long term national interests. As we encounter the economic development, many habitats which indirectly or directly help sustainable development will be damaged. The awareness to gauge the success by sustainable development and not by year to year growth is a distant dream any environmentalist will assume in current scenario.
Western ghats, or Sahyadri as we all call it as, is a treasure trove of spectacular landscapes, biodiversity, flora, fauna, some amazing geological wonders and man made monuments. With the increasing pressure from human encroachment, all these elements are under stress and in turn are under depletion. Western ghats should be left untouched by human beings, to protect their future generations from getting short of resources, such as water, energy and clean air. The important elements of western ghats, which need protection are highlighted in the new version of Photo journal, Me Sahyadri Magazine.

मावळ लेणी मोहेमेचा सारांश : मावळातील भाजे, बेडसे आणि कार्ले लेणी अप्रतिम आहेत. त्यामुळे या भागातील इतर लहान लेण्यांकडे फारसे कोणी फिरकत नाही. आम्ही चार समविचारी मित्रांनी मात्र या हरवलेल्या लेण्यांची शोधाशोध करण्याचे ठरवले. साईप्रकाश बेलसरे, निनाद बारटक्के, अमेय जोशी आणि विवेक काळे असा संघ तयार झाला. एकोणीसाव्या शतकात जेम्स बर्जेस आणि जेम्स फर्ग्युसन या दोन इंग्रज विद्वानांनी भारतातील लेणी धुंडाळली. त्यांनी १८८० साली "केव्ह टेम्पल्स ऑफ इंडिया" या पुस्तकाचे प्रकाशन केले. या पुस्तकात मावळातील लहान लेण्यांचा फारसा तपशिल नसला तरी, या मावळातील इतर लहान लेण्यांबद्दल ५-६ वाक्यांमध्ये आम्हाला त्रोटक का होईना माहिती मिळाली. त्यांनी उल्लेख केलेली, काही ठिकाण सापडली, तर काही ठिकाण काहीही केल्या सापडेनात. कदाचित न सापडलेली ठिकाण नष्ट झाली असावीत. पण मोहिमे दरम्यान नविन, ज्या ठिकाणांचा पुस्तकात उल्लेख नव्हता, पण ग्रामीण भागातल्या स्थानिकांना माहिती होती अशी ठिकाण सापडली. जेम्स बर्जेस आणि जेम्स फर्ग्युसन या दोन इंग्रज विद्वानांनी लिहिलेल्या प्रत्येक शब्दाचा धागा म्हणुन वापर करायचे ठरले. कामांचे वाटप झाले.

About the Maval Cave exploration :
The main caves in Maval region are so significant that other small hermit caves are often overlooked. We as a team of four like minded friends, decided to explore the Maval region for these small hermit caves. We explored and found few beautiful places. The very concept of creating a hermit cave somewhere high up in the hills is fascinating. These places often are full of tranquility and nothing else. With very little architectural evidences and clues, the academicians have obviously ignored these places. It was James Fergusson and James Burgess, during their exhaustive study of “Cave temples of India, 1880” mentioned few of these hermits in Maval region of Pune district. With the little clues and exhaustive investigation, team of four members, Saprakash Belsare, Amey Joshi, Ninad Bartakke and Vivek Kale started the exploration. The journey to locate, trek and analyse these hermit caves itself was fascinating. We met many villagers who were unaware of these places, but also met few shephards who were precisely aware of the hermits and gave us tentaive guidance.

मोहिमेत लागणाऱ्या खाऊची सोय करणे, विषय आणि ठिकाणाचा आधी अभ्यास करणे, प्रवासाची सोय करणे, गावकऱ्यांकडे लेण्यांबद्दल चौकश्या करणे, मोहिमे दरम्यान गचपणातुन वाट शोधणे, लेण्याच्या अवशेषांची चित्रे/नकाशे काढणे, छायाचित्रे काढणे, जि. पि. एस. यंत्रावर वाटेबद्दल माहिती नोंदवणे, लेण्यात लहान बारकावे शोधणे, लेण्यांचे विश्लेषण करणे, नोंदी करणे, अशी वेगवेगळ्या प्रकारची काम वाटुन घेण्यात आली. प्रत्येक ठिकाणी जाताना, घरचा अभ्यास करावा लागला. जुनी पुस्तके, नकाशे धुंडाळले गेले. गावातल्या मित्रांची मदत झाली. गडद, लेणे, गुहा, कपार, भोगदा, विहार, पांडवांनी एका रात्री बनवलेली गुहा असे अनेक शब्द वापरुन चौकश्या झाल्या. बहुतेक वेळा असे काही नाही इथे ! तुम्ही कुठुन आलात ? असे उत्तर मिळाले. लेणे आहे का इथे कुठे असा प्रश्न विचारला तर आम्हाला बहुतेकांनी कार्ले/बेडसे/भाजे लेण्यांचा पत्ता दिला. पण बकऱ्या, गाई घेऊन डोंगरात फिरणारे गुराखी मात्र दरवेळेला मदतीला धाउन आले. वाटांचे आणि दिशांचे अंदाज मिळाले. जुजबी माहिती घेऊन ठिकाण शोधणे या प्रकाराचा चांगला सराव झाला. कधी काटेरी करवंदींच्या खालुन खुप सरपटाव लागल तर कधी घसाऱ्यावर हात टेकावे लागले. लेण्यांमध्ये मोठे कोळी (स्पायडर), कातळ पाली, वटवाघळ, मधमाश्या, पाकोळ्या, घुबडं भेटले. आमच्या मुळे त्यांना उगाच त्रास झाला, असा अपराधीपणा वाटला. प्रत्येक शोधमोहिमेला यश आलेच असे नाही. काही ठिकाण सापडली नाहीत. तर काही ठिकाण आमच्याच मनाचे खेळ आहेत असे लक्षात आले. बहुतांश ठिकाणी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची जोखिम होती. वटवाघळ, लेण्यातील धुळ, काळोख, मधमाश्या, काटेरी वनस्पती, घसारा, गुहेतील ऑक्सिजन चा अभाव आणि इतर न दिसणारे धोके यावर मात झाली. एकूण मिळुन २० नविन अपरिचित ठिकाण/वास्तु पहायला मिळाल्या, मावळाचा भुगोल जरा अजुन नीट लक्षात आला. नविन प्रश्न पडले आणि नविन कोडी सोडवयाला मिळाली. तर्क वितर्क झाले.

There is a very brief mention about the misceleneous caves of Maval by James Fergusson and James Burgess in their work. Based on available information we decided to search these caves and monuments. The activities were planned. The food, travel , track exploration in difficult and routes full of foliage, enquiring the villagers about the caves, taking measurements and drawing skecthes and maps, photography, GPS data collection, making notes and analysing the information, observing the minor details of the caves etc activites were distributed amongst the team members. We met many bats, owls, geckos, lizards, large spiders, martins, honeybees during the treks. Often we felt sad that we disturbed them to see the caves. Most of these places are hazardous due to pitch darkness, bats, dust, thorny plants, honeybees, low oxygen level in caves and rock patches etc. Not all the attemps were successful. Sometimes we could not find the intended places and sometimes we realised that the cave was just our imagination and did not exist. Nevertheless we saw about 20 new strange lesser caves/monuments during the exploration.

पाले लेणी पाले गावाजवळ उत्तरेकडे डोंगरात आहे. पुणे जिल्ह्यातील मावळ तालुक्यात, पाले गाव पुणे शहरापासून अंदाजे ५६ किलोमीटर अंतरावर आहे. पाले गाव कामशेत पासून अंदाजे १० किलोमीटर अंतरावर वसलेले आहे. पाले लेणी मावळातील एक लहान पण महत्वाची लेणी आहे असे लक्षात येते. दक्खन च्या पठारावर सह्याद्रीच्या ढाक-टाकवे डोंगररांगेत पाले लेणी आहे. ढाक-टाकवे डोंगररांग पश्चिम घाटातील ढाक गावापासुन पूर्वेला टाकवे बुद्रुक गावापर्यंत अंदाजे २० किमी पसरलेली आहे. ढाक-टाकवे डोंगररांगेत, पाले लेणी, उकसण लेणी ही महत्वाची ऐतिहासिक वारसा स्थळ आहेत. कार्ले आणि ढाक-टाकवे डोंगररांगांच्या मध्ये असलेल्या पठारी प्रदेशातुन इंद्रायणी नदी च्या उपनद्या पश्चिमेकडुन पूर्वेकडे वाहतात. प्राचीन व्यापारी मार्ग इंद्रायणी खोऱ्यातुन जातो. हा प्राचीन व्यापारी मार्ग कोकणातल्या कल्य़ाण, सोपारा या बंदरांपासुन दक्खन च्या पठारावरच्या पैठण, तेर या गावांना जोडत होता. ढाक-टाकवे डोंगररांगेच्या उत्तरेला आंद्रा नदीचे खोरे आहे. या खोऱ्यात कांब्रे, कल्हाट, आणि निगडे येथे लेणी आहेत. पाले गाव आज जरी दुर्गम ठिकाणी मुख्य हमरस्त्यापासून दूर वसलेले आहे असे वाटत असते तरी ते एका प्राचिन व्यापारी मार्गावर वसलेले आहे. कोकणातुन बोर घाटाच्या व्यतिरिक्त उत्तरेकडे ढाक च्या पदरातून आणि पलिकडे कुसुर घाटातुन दोन वाटा "ढाक-टाकवे" डोंगररांगेवर येतात. या वाटा एक होऊन नंतर ही वाट टाकवे कडे जाते. शेवटच्या टप्प्यात या वाटेचा एक फाटा करंजगाव/पाले गाव बाजूला उतरतो. या वाटेवर पाले लेणी आहे. करंजगाव (करंजक) या गावाचा उल्लेख कार्ले लेणी येथील शिलालेखात आहे. या गावातल्या जमिनीचे दान शक राजा नहापान आणि नहापनानंतर सातवाहन राजा गौतमीपुत्र सातकर्णी यांनी वालुरक (कार्ले) महासंघाला दिल्याचे या शिलालेखात नमुद केले आहे. पाले लेणीत असलेल्या लेणीची संरचना, येथे असलेला शिलालेख आणि इतर पुराव्यांवरून हा लेणी इसवीसनाआधी अंदाजे पहिल्या शतकात कोरली असावी असा अंदाज आहे.

Pale Cave is located near Pale village. Pale village is located in Maval tehsil in Pune district in Maharashtra state in India, at about 56 km north west of Pune city. The village is located at about 10 km distance from Kamshet town. The hill is part of the extension of the Dhak-Takwe sahyadri hill range on the Deccan plateau. Spread in west–east orientation, this hill range, which is about 20 kilometer in length, spread from the Dhaak at western ghat ridge, north of Lonavala up to the Takwe Budruk village towards east. Pale and Uksan caves are located in this hill range. This hill range is referred as Dhak-Takwe range. Between Karle range and Dhak-Takwe range, tributaries of Indrayani river flow from west to east, and the plateau is called as Khandshi basin. The ancient trade routes climb up the western ghat ridge from the Konkan over to the Deccan plateau near Dhak and Kusur. This ancient trade route was used to transport the goods from the eastern economic centers on the Deccan plateau to Kalyan and Sopara ports on the west coast of India. North of Dhak-Takwe range there is a Andra river basin, which is also the fertile region with caves located at places such as Kambre, Kalhaat and Nigade. Pale is located on the banks of Uksan water reservoir. Though Pale today may seem like a remote village, it is located on important trade route connecting Konkan to Deccan Plateau. The routes start in Konkan and reach deccan plateau via Dhak or via Kusur. These routes merge on the Dhak-Takwe hill range. This route over the hill range ends at Takwe budruk. One of the branch of this route reaches Karanjgaon region via Pale. Karanjgaon or Karanjak was important agricultural region, around 1st century. The farming land of Karanjak was donated to Valurak Monastery (Karle Monastery) by Western Satrap king Nahapan and consequently by Goutamiputra Satkarni, as mentioned in the inscriptions at Karle Caves. Based on archeological, paleographical and other evidences the the oldest cave at Pale is estimated to have been carved in 1st century BC. Based on the number of exacavations it is one of the smallest but significant cave in Maval region.

पाले गावाच्या उत्तरेला असलेल्या ढाक-टाकवे डोंगररांगेत गावापासून अंदाजे पन्नास मीटर उंचीवर पुर्व दिशेला मुख असलेली एक नैसर्गिक गुहा आहे. या नैसर्गिक गुहेत पाले लेणी कोरली आहे. गुहा अंदाजे एकूण २२.७ मीटर लांब आणि ५. ६ मीटर रुंद आणि ७. ३ मीटर उंच आहे. गुहेचे मुख्यत: दोन भाग आहेत. बाह्यभाग आणि अंतर्भाग. बाह्यभागात गुहेच्या उत्तर भिंतीलगत उंचीवर एक बैठक/बाक कोरला आहे. या बैठकीच्या पूर्व टोकाला एक लहान पाण्याची टाकी कोरली आहे. बैठक अंदाजे ४.७ मीटर लांब आणि ०.९ मीटर रुंद आहे. पाण्याची टाकी झाकण्यासाठी एखादे लाकडाचे झाकण वापरले असावे. लाकडी झाकण नीट बसावे म्हणुन टाकीच्या मुखाभोवती सर्व बाजूंना खाच आहे. टाकी अंदाजे ०.७७ मीटर रुंद, ०.७७ मीटर लांब आणि १ मीटर खोल आहे. या टाकीत अवघे ६०० लीटर पाणी मावते. टाकीच्या वर भिंतीचा एक लहान भाग मुद्दामुन गुळगुळीत केला आहे. या भागावर एक ब्राह्मी लिपीतला शिलालेख आहे. शिलालेख चार ओळीत कोरला आहे. बैठकीपर्यंत पोहोचण्यासाठी उंचवट्याच्या उतारावर काही लहान पावटया (पायऱ्या) कोरल्या आहेत. छताचा काही भाग छन्नीने नीट नेटका केला आहे.
शिलालेखाचे वाचन :
नमो अरिहंतानं कातुनं [भ]भदंत इदरखितेन लेणं कारापितं पोढी च सहकाही सह
शिलालेखाचा मराठीत अर्थ :
अरहंताना नमन. भदंत इदरखित याने इतरांसोबत लेणी आणि पाण्याच्या टाकीच्या कामासाठी (दान दिले).

Description of Cave
In the Dhak-Takwe hill range north of Pale village, Pale cave is located at the height of about 50 meter above the village level. The cave faces east direction. This is originally a natural cave, modified slightly to suit human requirement. The cave is about 22.7 meter in length inside. The front of the cave is about 5.6 meter wide and 7.3 meter high. The celing is partially chiselled. There are two sections in the cave. The front narrow section has chiselled bench or elevated platform on the north side. The elevated platform can be accessed by climbing up few small steps carved in the inclination towards the platform. The platform has a small water cistern with nicely made groove all along so that a wooden plank can be kept on the top of the cistern to protect the water from outside elements. The platform is about 4.7 meter wide and about 0.9 meter in width. The water cistern is about 0.77 meter wide, 0.77 meter in length and 1 meter in depth. Atop the water cistern on the wall behind the platform there is a small patch of the wall which has been specially smoothened. On this smoothened portion of the wall, there is a four lined brahmi inscription. The inscription is very unique. It can be described as :
1. namō arahaṁtānaṁ kātuna[ṁ]
2. [bha]Bhadaṁta Idarakhitēna lēna[ṁ]
3. Kārāpitā[ṁ] pōḍhi cha sāhā kāahi
4. saha
meaning “Obeisance to arahanta, Donation by Bhayanta Indarakhita along with others for the carving of cave and the water cistern.”

रामचंद्र लंबोदर भिडे यांनी १९६९च्या सुमारास या लेणीला भेट देऊन प्रथम अभास केला. त्यानंतर एच. डी. सांकलिया आणि शोभना गोखले यांनी येथील शिलालेखाचा अभ्यास केला. त्यांच्या अभ्यासानुसार अक्षरवटिका पाहता हा शिलालेख इसविसन पूर्व पहिल्या शतकात कोरला आहे. या शिलालेखात ब्राह्मी लिपीचा वापर करुन प्राकृत संस्कृत भाषेचा वापर झालेला दिसतो. शिलालेखात नमूद केल्याप्रमाणे इंद्ररखित नावाच्या साधूने या लेण्याच्या आणि कुंडाच्या कामासाठी दान दिले आहे. यावरुन इंद्र हा महत्वाचा यज्ञ देव त्याकाळात या भागात पुजला जात असावा अशी माहिती मिळते. शिलालेखाची सुरुवात "नमो अरहंतानं" या मंगलाचरणाने होते. असे मंगलाचरण मुख्यत: जैन धर्मांशी निगडीत शिलालेखात आढळते. त्या प्रकारचे शिलालेख खारवेल, मथुरा येथे आहेत. अरहंतास नमन म्हणजे तीर्थंकारांना नमन असा होतो. त्या काळात गौतम बुद्धांची थेट व्यक्तीपुजा होत नसल्याने (थेरवाद), या शिलालेखाचा संबंध जैन धर्माशी निगडीत आहे असा कयास एच. डी. सांकलिया आणि शोभना गोखले यांनी मांडला आहे. पाले शिलालेख/ लेणी महाराष्ट्रातील जैन धर्माशी निगडीत असलेला सर्वात प्राचिन शिलालेख/लेणी आहे. डॉ. शोभना गोखले यांनी त्यांच्या लेखात असे अजुन काही जैन शिलालेख या भागात सापडतील असे नमुद केले होते. याच सारखा अजुन एक शिलालेख २०१९ साली मावळात लोहगडवाडी लेणी समुहात एका दुर्गम लेणीत आम्हाला सापडला आहे.

गुहेच्या अंतर्भागात मागच्या भिंतीत एक मोठा कोनाडा आहे. कोनाड़्याच्या दोन्ही बाजूस खाचा आहेत. कोनाड़्याचा आकार अंदाजे १.७२ मीटर लांब, ०.७३ मीटर आत रुंद, आणि १.२ मीटर उंच आहे. मुळचा नैसर्गिक कोनाडा थोडा कोरला आहे. गुहेच्या उत्तर भिंतीत एक लहान कक्ष (विहार आहे). या कक्षाचे दार थोडे वर असुन आत पाणी जाऊ नये म्हणुन असे केले असावे. दरवाजा अंदाजे ०.७५ मीटर रुंद आणि १.६ मीटर उंच आहे. आत कक्ष लहान आहे. कक्ष अंदाजे १.९ मीटर लांब, १ मीटर रुंद आणि १.६ मीटर उंच आहे. एका कोपऱ्यात एक लहान खड्डा आहे. खड्ड्याचा आकार ०.४ मीटर रुंद, ०.४५ मीटर लांब आणि ०.३ मीटर खोल आहे. कक्षाच्या बाहेत भिंतीत लहान खाचा आढळतात. यात लाकडी वासा अडकवला असावा. पाले लेणी मुळच्या नैसर्गिक गुहेत थोडे फेरफार करुन तयार केलेल्या लेणीचे उदाहरण आहे. सुरुवातीच्या काळात अशा प्रकारच्या अनेक गुहा एकांडया साधू आणि भिक्षूकांनी वास्तव्यासाठी वापरल्या असाव्यात.

In the second interior section of the cave the width of the cave is slightly more than 6 meter. The cave is filled with a rubble of layer of small stones. The water gets filled in the interior of the cave. This section of the cave has a small cell in the north wall of the natural dome shaped cave. The small cave cell can be entered through a doorway which is carved little above the outside ground level, to avoid the water entry in to the cell. The cell has post holes for fixing the door jambs. The doorway is about 0.75 meter in width and 1.6 meter in height. The cell interior is simple with a small cistern like hole at one corner. This small cistern like hole in the floor is about 0.4 meter in width, 0.45 meter in length and only 0.3 meter in depth. The cell is very small and is about 1 meter in width, 1.9 meter in length and 1.6 meter in height. There is no bench inside the cave cell. There are few small slots to fix the wooden structure outside the cell. There is a small modified natural niche in the back of the natural cave. The niche is about 1.72 meter in length, 0.73 meter in depth and 1.2 meter in height. There are small groves on either side of this niche. Pale cave is example of how the early monks without much financial support to build large caves, used the natural cavern with little modification to convert the natural cave to a hermit cave.

.